Łysa Góra

Widok na Łysą Górę z okolic Starej Słupi
Państwo	Polska
Województwo	świętokrzyskie
Położenie	Świętokrzyski Park Narodowy
Pasmo	Łysogóry, Góry Świętokrzyskie
Wysokość	594,3 m n.p.m.
Położenie na mapie Polski Łysa Góra
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Łysa Góra
Położenie na mapie powiatu kieleckiego Łysa Góra
Położenie na mapie gminy Nowa Słupia Łysa Góra
Położenie na mapie Nowej Słupi Łysa Góra
50°51′37″N 21°02′49″E/50,860278 21,046944
Multimedia w Wikimedia Commons

Zobacz kolekcję cytatów na temat Łysej Góry w Wikicytatach

Łysa Góra (pot.^[1] albo daw.^[2] Łysiec lub Święty Łysiec^[3]; Święty Krzyż^[2]) – szczyt o wysokości 594 m n.p.m.^[4] w Górach Świętokrzyskich, położony we wschodniej części pasma Łysogór w Nowej Słupi (w części miasta o nazwie Święty Krzyż), objęty ochroną w ramach Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Drugi szczyt (po Łysicy) pod względem wysokości w tych górach. Zbudowany z piaskowców kwarcytowych zwanych niezbyt precyzyjnie „kwarcytami” i łupków kambryjskich.

Na szczycie znajdują się: skalne rumowisko, charakterystyczne dla Gór Świętokrzyskich, tzw. gołoborze, ścisły rezerwat przyrody obejmujący las jodłowo-bukowy, pozostałości wału kultowego przedchrześcijańskiego miejsca kultu Słowian, klasztor Misjonarzy Oblatów M.N. oraz muzeum parku narodowego (w jednym ze skrzydeł opactwa pobenedyktyńskiego) oraz Radiowo-Telewizyjne Centrum Nadawcze Święty Krzyż z wieżą o wysokości 157 m.

W 2023 z gołoborza pod szczytem udało się wykonać kilka fotografii z widokiem sięgającym Warszawy^[5][6].

Łysa Góra stanowi węzeł szlaków turystycznych w tym regionie. Rozpoczyna się tu niebieski szlak turystyczny prowadzący do Pętkowic. Przez górę przechodzi Główny Szlak Świętokrzyski im. Edmunda Massalskiego z Gołoszyc do Kuźniaków.

Łysa Góra stanowiła w okresie wczesnego średniowiecza prawdopodobnie ośrodek kultu związanego z religią Słowian.

Jego pozostałością jest wał kultowy, otaczający partię szczytową wzniesienia. Składa się on z dwóch części, mających kształt podkowy. Ich łączna długość wynosi ok. 1,5 km, a wysokość dochodzi do 2 m (obj. około 32 tys. m³ kamienia^[7]). Usypane zostały prawdopodobnie w IX–X w. z występujących tu licznie bloków kwarcytu. Podobne budowle występują na Ślęży, Raduni i Górze Kościuszki w województwie dolnośląskim. Zachowało się także wejście do wnętrza wału, tuż przy drodze z Nowej Słupi. Prace nad budową wału przerwano po przyjęciu chrześcijaństwa.

Do dziś istnieją legendy o odbywających się na szczycie góry sabatach czarownic.

 Zobacz też: święte góry i religia Słowian.

 Osobny artykuł: Opactwo na Świętym Krzyżu.

Według legendy opactwo benedyktyńskie założył Bolesław I Chrobry w 1006 r. Od XIV w. nazywane Świętym Krzyżem, jako że przechowywane są tu relikwie drzewa krzyża świętego, na którym miał umrzeć Jezus Chrystus, podarowane w XI w. przez św. Emeryka, syna Stefana I, króla węgierskiego. Odtąd stało się jednym z najważniejszych polskich sanktuariów i celem licznych pielgrzymek. W okresie panowania dynastii Jagiellonów było to najważniejsze sanktuarium religijne w Królestwie Polskim. Siedmiokrotnie odwiedzał je Władysław Jagiełło, dziesięciokrotnie przebywał w klasztorze król Kazimierz Jagiellończyk, sześciokrotnie król Zygmunt Stary, trzykrotnie zaś król Zygmunt August.

Opactwo w ciągu swej historii było kilkakrotnie rabowane i niszczone. Podupadało i podnosiło się z upadku dzięki hojnym fundatorom. Dopiero kasata zakonu po rozbiorach przyniosła najwięcej zniszczeń. W 1819 r. na mocy dekretu prymasa, na podstawie bulli papieża Piusa VII, zabudowania opactwa przekazano skarbowi Królestwa Polskiego.

W budynkach poklasztornych w latach 1852–1865 istniał dom poprawczy dla tzw. księży zdrożnych. Następnie znajdujące się w ruinie budynki opactwa władze rosyjskie przekształciły w więzienie. Status budowli utrzymały władze polskie. Od 1918 istniało tu polskie więzienie ciężkie, odbywali w nim karę m.in. Sergiusz Piasecki i Stepan Bandera. Uważane było za najcięższe więzienie w Polsce, dla szczególnie niebezpiecznych przestępców. 20 września 1925 doszło tam do buntu i próby ucieczki 17 więźniów, którzy zdobyli broń. Bunt zdławiono, zginęło 6 buntowników, jeden niezaangażowany więzień i jeden strażnik^[9]. Już w 1936 przybyli tu zakonnicy Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej, którzy przejęli część klasztoru. Wybuch wojny przerwał jednak prace nad odrodzeniem klasztoru. Podczas wojny Niemcy utworzyli tu obóz zagłady jeńców radzieckich. Liczbę ofiar szacuje się na 7–8 tysięcy, a ich zbiorowa mogiła znajduje się na polanie pod szczytem. W 1961 budynki po więzieniu przejął Świętokrzyski Park Narodowy. Aktualnie w części budynku mieści się nowicjat Zgromadzenia Misjonarzy Oblatów M.N.

Zespół opactwa pobenedyktyńskiego obejmuje czworobok budynków klasztornych z XIV–XV w. wraz z wirydarzem i krużgankiem, wczesnobarokową kaplicą Oleśnickich oraz późnobarokowo-klasycystycznym kościołem. Kościół oryginalnie miał wieżyczkę, która uległa zniszczeniu, w czasie działań wojennych. Od zachodu przylega wczesnobarokowe skrzydło (obecnie Muzeum Przyrodniczo-Leśne ŚPN), a od wschodu barokowa dzwonnica i brama z XVIII w.

W krypcie kaplicy Oleśnickich złożone jest zmumifikowane ciało, które przypisywano przez długi okres Jeremiemu Wiśniowieckiemu; badania naukowe zwłok z 1980 roku ostatecznie wykluczyły, aby należały one do księcia^[10]. Szczątki są dostępne do oglądania. W podziemiach na uwagę zasługują, również eksponowane, zmumifikowane zwłoki nieznanego powstańca styczniowego z 1863 r.

W czerwcu 2006 r. na Świętym Krzyżu, na tysiąclecie istnienia klasztoru odbył się cykl imprez Świętokrzyskie Milenium, odwołujący się do tradycji benedyktyńskich.

Od opactwa pochodzi nazwa Gór Świętokrzyskich oraz województwa świętokrzyskiego.

Muzeum Przyrodnicze Świętokrzyskiego Parku Narodowego na Świętym Krzyżu mieści się na Świętym Krzyżu w budynku należącym niegdyś do zabudowań opactwa Benedyktynów na Łysej Górze.

Panorama z gołoborza

 Osobny artykuł: RTCN Święty Krzyż.

10 stycznia 2022 roku Rada Ministrów wydała rozporządzenie o usunięciu z granic Świętokrzyskiego Parku Narodowego enklawy o powierzchni 1,35 ha na Łyścu oraz o dodaniu do parku 62,5 ha śródpolnej leśnej enklawy pod Grzegowicami^[11]. RM, wbrew negatywnych opinii wielu środowisk naukowych (krytyczne oceny wyraziły: Komitet Biologii Środowiskowej Polskiej Akademii Nauk, Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, Rada Naukowa Świętokrzyskiego Parku Narodowego, Państwowa Rada Ochrony Przyrody, a w ramach procedowania sejmowa komisja prawnicza), wyłączyła szczytowy fragment Łyśca z granic ŚPN. Ostatecznie, wbrew licznym opiniom i raportom środowiskowym działki odłączono od Świętokrzyskiego Parku Narodowego ministerialnym rozporządzeniem podpisanym przez premiera Mateusza Morawieckiego w grudniu 2021 roku, a przyłączono leśną enklawę pod Grzegowicami. Decyzję premiera w obszernym raporcie z września 2022 r. skrytykowała Najwyższa Izba Kontroli. NIK wystąpiła dodatkowo do premiera o przywrócenie spornych działek do terenów ŚPN.^[12] Mimo to, jeszcze latem tego samego roku o preferencyjny, bezprzetargowy wykup działek, na wyłączność i z 99% bonifikatą, wystąpiło Zgromadzenie Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej. W trakcie ponownej wyceny, wartość działek zmniejszono z ok. 5,5 mln zł na ok. 3,2 mln co przy zastosowaniu 99% bonifikaty daje symboliczną kwotę ok. 32 tys. zł.^[13] Zakonowi Oblatów szansę na bezprzetargowe przejęcie działek zakłócił analogiczny wniosek złożony do starostwa kieleckiego przez Rodzimy Kościół Polski, związek nawiązujący do przedchrześcijańskiej wiary Słowian.^[14][15] Obecnie Rodzimy Kościół Polski w porozumieniu ze Stowarzyszeniem Społeczno – Przyrodniczym M.O.S.T. prowadzi internetową zbiórkę pieniężną, w celu wykupienia spornych działek.^[16][17][18]

30 maja 2023 roku podpisano umowę na bezprzetargowe i odpłatne użytkowanie na okres 50 lat działek wyłączonych rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów, pozostających w zasobach Starostwa Powiatowego w Kielcach, na rzecz Domu Zakonnego Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej na Świętym Krzyżu^[19]

• Święty Krzyż – Klasztor i nowicjat Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej
• Łysa góra, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 852 .