Opactwo na Świętym Krzyżu

Opactwo na Świętym Krzyżu

nr rej. A.440/1-4 z dnia 24.03.1947 i z 23.06.1967[1]
Zabudowania klasztorne
Państwo	Polska
Miejscowość	Święty Krzyż (Nowa Słupia)
Kościół	rzymskokatolicki
Właściciel	Benedyktyni (do 1819) * Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej (od 1936)
Typ zakonu	męski
Obiekty sakralne
Bazylika mniejsza	Trójcy Świętej
Fundator	Bolesław Krzywousty
Styl	romański, gotycki, barokowy
Data budowy	I poł. XII wieku
Data zamknięcia	1819
Data reaktywacji	1936
Położenie na mapie Nowej Słupi Opactwo na Świętym Krzyżu
Położenie na mapie Polski Opactwo na Świętym Krzyżu
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Opactwo na Świętym Krzyżu
Położenie na mapie powiatu kieleckiego Opactwo na Świętym Krzyżu
Położenie na mapie gminy Nowa Słupia Opactwo na Świętym Krzyżu
50°51′33″N 21°03′11″E/50,859145 21,053158
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Opactwo na Świętym Krzyżu (inaczej opactwo świętokrzyskie lub łysogórskie) – zespół klasztorny założony przez benedyktynów, położony na Świętym Krzyżu (Łysej Górze), w Nowej Słupi. Przechowywane w nim są relikwie Krzyża Świętego, od których opactwo i wzgórze wzięło swoją nazwę. Od 1936 klasztor zamieszkuje Zgromadzenie Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej.

Data założenia opactwa benedyktynów na Łysej Górze nie jest znana. Tradycja benedyktyńska przypisuje fundację Bolesławowi Chrobremu w 1006 roku. Pewnym jest, że klasztor i romański kościół ufundowane zostały pomiędzy latami 1102-1138 przez Bolesława Krzywoustego^[2]. Początkowo pw. Świętej Trójcy, od XV wieku pw. Świętego Krzyża, po tym gdy w 1306 książę Władysław Łokietek przekazał łysogórskim benedyktynom relikwie drzewa Krzyża Świętego^[3][4] (przechowywane od XVIII wieku w kaplicy Oleśnickich i wg legendy podarowane przez Emeryka, królewicza z Węgier). Nie jest jasne czy podczas II najazdu mongolskiego na Polskę w 1259 roku Mongołom udało się zdobyć opactwo na Łyścu.

 Zobacz też kategorie: Mnisi świętokrzyscy, Opaci świętokrzyscy (klaustralni), Opaci świętokrzyscy (komendatoryjni).

W połowie XV wieku opat Michał z Lipia przy finansowym wsparciu króla Kazimierza Jagiellończyka rozbudował romański kościół o gotyckie prezbiterium i zakrystię oraz o nową część od zachodu, a kardynał Zbigniew Oleśnicki sfinansował budowę nowego chóru i ołtarza głównego, które poświęcono 12 marca 1455 r. Udział Oleśnickiego polegał też prawdopodobnie na przesklepieniu nawy i klasztornych krużganków. W 1459 roku pożar zniszczył klasztor i prawdopodobnie wkrótce potem zbudowano istniejące do dzisiaj gotyckie krużganki wokół wirydarza^[5]. W tym też okresie zakonnik Andrzej ze Słupi skopiował w opactwie zbiór utworów znanych jako Pieśni Łysogórskie, uznawanych za jeden z najstarszych dokumentów stworzonych w języku polskim. W 1491 roku opat Maciej z Pyzdr dobudował od północy klasztoru nowe skrzydło na infirmerię (szpital) i aptekę.

W okresie panowania dynastii Jagiellonów, opactwo było najważniejszym sanktuarium religijnym w Królestwie Polskim. Siedmiokrotnie odwiedzał je Władysław Jagiełło (m.in. w drodze na koronację w Krakowie oraz w drodze pod Grunwald), dziesięciokrotnie przebywał w klasztorze król Kazimierz Jagiellończyk, sześciokrotnie król Zygmunt Stary, trzykrotnie król Zygmunt August.

 Osobne artykuły: Kalendarium Nowej Słupi i Kalendarium Starej Słupi.

W 1607 roku po pokonaniu rokoszan w bitwie pod Guzowem do opactwa przybył Zygmunt III Waza. W latach 1611–1620 w miejscu kapitularza zbudowano barokową Kaplicę Oleśnickich.

W 1643 roku opat Stanisław Sierakowski rozpoczął przebudowę kościoła dodając do fasady gotyckiego korpusu dwie barokowe wieże, wczesnobarokową kamieniarkę odrzwi i okien o wysokim poziomie artystycznym^[6] i od południa kaplicę Matki Boskiej Bolesnej^[2]. W 1655 roku kościół złupili Szwedzi, którzy wymordowali część zakonników. Dnia 22 marca 1661 roku, jak podawała najstarsza polska gazeta Merkuriusz Polski Ordynaryjny, król polski Jan II Kazimierz Waza wraz z małżonką oraz dworem zmierzając do Warszawy wstąpił do sanktuarium^[7].

W roku 1690 papież Aleksander VIII obłożył opata Aleksandra Benedykta Wyhowskiego i opactwo ekskomuniką, którą zdjęto około 1706 r. Od 1709 opactwo stało się centrum polskiej kongregacji benedyktyńskiej św. Krzyża.

W latach 1686–1701 zbudowano zachodnie skrzydło klasztorne z nowym refektarzem (później więzienie, obecnie muzeum). W 1704 roku, podczas III wojny północnej klasztor ponownie został zajęty przez wojska szwedzkie. W październiku 1777 roku gotycko-barokowy kościół i klasztor spłonęły w pożarze. Wkrótce przystąpiono do budowy trzeciego kościoła w stylu barokowo-klasycystycznym, który wybudowano w latach 1781-1789 i konsekrowano w 1806 r.

W 1819 roku dnia 6 czerwca nastąpiła supresja klasztorów w Polsce na mocy bulli Piusa VII z dnia 30 czerwca 1818 roku^[8]. Dnia 29 maja roku 1819 delegaci komisji województwa sandomierskiego stawili się na Św. Krzyżu przedstawiając dekret arcybiskupa Malczewskiego delegata apostolskiego w sprawie okupacji i suprymacji klasztoru^[9]. W latach 1852–1865 mieścił się tu dom poprawczy dla tzw. Księży Zdrożnych. W styczniu 1863 roku w opactwie stacjonowali powstańcy styczniowi.

 Zobacz też kategorie: Dobra ziemskie klasztoru łysogórskiego, Włości dziesięcinne klasztoru łysogórskiego.

W 1884 roku rosyjscy zaborcy przekształcili opactwo w ciężkie więzienie kryminalne. W 1914 roku Austriacy wysadzili wieżę kościelną. Od 1936 mieścił się tu klasztor i nowicjat Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej, jednak w budynku dzisiejszego muzeum do 1939 roku nadal funkcjonowało "Więzienie ciężkie". Do 1937 roku osadzony w nim był Sergiusz Piasecki, który w celi zaczął pisać słynną powieść "Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy". We wrześniu 1939 roku klasztor został zbombardowany przez Luftwaffe i częściowo zniszczony. W latach 1941–1944 Niemcy w klasztorze więzili jeńców radzieckich. Po wojnie obiekt został udostępniony do zwiedzania^[10].

16 czerwca 2013 sanktuarium podniesiono do godności bazyliki mniejszej^[11]. W 2014 roku ukończono rekonstrukcję kościelnej wieży autorstwa architekta Władysława Markulisa. W grudniu 2021 część obszaru Opactwa zostało wyłączone z terenu Świętokrzyskiego Parku Narodowego^[12]. 24 listopada 2023 Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monetę pięciozłotową z wizerunkiem obiektu (seria "Odkryj Polskę")^[13].

• Kościół – obecna późnobarokowa świątynia została zbudowana w latach 1781–1789 wg projektu Józefa Karsznickiego w miejscu dwóch wcześniejszych kościołów. W 1914 roku Austriacy zburzyli wieżę, którą zrekonstruowano w 2014 roku. W niszach znajdują się rzeźby z XVII wieku, pochodzące prawdopodobnie z wcześniejszego kościoła. Wnętrze kościoła ma charakter klasycystyczny.
  • Kaplica Oleśnickich (zwana także Kaplicą Relikwii Krzyża Świętego) z lat 1614–1620 z funduszy Mikołaja Oleśnickiego. Znajdują się w niej od 1723 roku relikwie Krzyża Świętego.
  • Ołtarz główny w stylu klasycystycznym z obrazem św. Trójcy pędzla Franciszka Smuglewicza (1745–1807).
  • Obrazy Franciszka Smuglewicza (św. Józefa, św. Emeryka, św. Scholastyka ze św. Benedyktem).
  • Płyta nagrobna sekretarza królewskiego i opata Michała Maliszewskiego.
  • Portal z marmuru.
  • Stalle z XVIII w.
  • Zakrystia ze sklepieniem kolebkowo-krzyżowym i polichromią ze scenami z życia św. Benedykta. Meble w niej są intarsjowane i zostały ufundowane przez opata Karskiego w 1777 roku.
• Krużganek klasztorny z XV wieku w stylu gotyckim, ozdobiony orłami jagiellońskimi oraz litewską Pogonią i herbem Dębno na zwornikach. Południowym ramieniem biegnie fragment muru romańskiego z XII wieku, będący pozostałością z dawnego kościoła.
• Furta klasztorna z 1643 r. w stylu barokowym.
• Brama wschodnia w stylu barokowym z XVII wieku, pokryta blachą w 1976 r.
• Probostwo szpitalne z XVIII w.

Zespół klasztorny benedyktynów, obecnie oblatów, wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.440/1-4 z 24.03.1947 i z 23.06.1967)^[1]:

• kościół pw. Świętego Krzyża z III ćw. XII w., przebudowany w latach 1781–1789 i początku XIX w.,
• klasztor z XV w., przebudowany w XVII i XX w.,
• dzwonnica z końca XVIII w.,
• brama wschodnia z końca XVIII w.,
• teren wzgórza i prehistoryczne wały kamienne.

• 
  Książę Bolesław Wstydliwy, potwierdza przywileje klasztoru benedyktynów na Łysej Górze w 1270 r.
• 
  Kaplica Oleśnickich
• 
  Relikwiarz Krzyża Świętego w Kaplicy Oleśnickich
• 
  Zakrystia, zdobienia
• 
  Widok kościoła z bramy wschodniej
• 
  Brama wschodnia i dzwonnica
• 
  Klasztor zimą
• 
  Święty Krzyż – Michał Elwiro Andriolli 1895
• 
  Zdjęcie Żuawów śmierci podczas ich pobytu w Sanktuarium w 1863

• Kasata klasztorów w zaborze rosyjskim i Królestwie Kongresowym

• Sulimierska-Laube, Maria: "Benedyktyński Klasztor Świętego Krzyża na Łyścu w okresie gotyckim (pow. i woj.kieleckie)" - (Rozprawy). Il./Biuletyn Historii Sztuki. - R. 25 (1963), nr 3, s. 183-201
• Derwich, Marek. Świętokrzyskie Opactwo i jego relikwia // W: Kalendarz Świętokrzyski 2005 / koncepcja, red. i oprac. edytorskie Jerzy Daniel. - Kielce, 2004. - S. 118-127
• Szkice architektoniczne krajowych dzieł sztuki / zebrał i wydał Jan Hinz. T. 1. - Warszawa, 1888. - S. 43-45 : B. klasztor Ś-go Krzyża na Łysej Górze : tab. LVI-LVIII
• Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej / pod red. Daniela Olszewskiego i Ryszarda Gryza. - Kielce : KTN, 2000
• Józef Gacki: Benedyktyński klasztor na Łysej Górze. Wyd. Wydawnictwo Jedność. Kielce 2006: Benedyktyński klasztor na Łysej Górze. ISBN 83-7442-389-7.
• Czesław Hadamik (red.) Sacrum pogańskie – Sacrum Chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie, wyd. DiG, 2010, ISBN 978-83-7181-618-5

• Święty Krzyż – Klasztor i nowicjat Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej
• Sanktuarium na stronie diecezji sandomierskiej. [dostęp 2019-05-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-15)].
• Archiwalne materiały związane z klasztorem w bibliotece Polona