Dialekty języka polskiego

Dialekty języka polskiego – regionalne odmiany języka polskiego, używane na terenie Polski i Kresów Wschodnich. Wykazują znaczną odrębność od polszczyzny standardowej (zwanej też ogólną lub literacką^[a]), głównie w zakresie fonetyki i leksyki.

Z obiegowymi dialektami polszczyzny związane są cztery podobne do siebie zjawiska fonetyczne: mazurzenie, szadzenie, jabłonkowanie i kaszubienie. Innymi cechami charakterystycznymi niektórych gwar polskich są: bylaczenie (gwary północnokaszubskie) i brak wałczenia (gwary wschodnie Mazowsza i gwary Kresów Wschodnich).

Polszczyzna standardowa w Polsce zajmuje dominującą pozycję społeczną, a równocześnie istnieje negatywne nastawienie do zróżnicowania w postaci odmian regionalnych i cech niestandardowych^[1][2]. Dialekty polskie zostały w ogromnej mierze porzucone na rzecz języka ogólnopolskiego, który ma charakter odmiany prestiżowej, o wysokim poziomie ekspansji społecznej i geograficznej^[3][4]. Występują też kody mieszane, będące zjawiskiem pośrednim między standardem a dialektami tradycyjnymi^[5]. Tradycyjne dialekty polszczyzny są w większej mierze właściwe dla społeczności wiejskich lub małomiasteczkowych^[3][4].

Z punktu widzenia lingwistyki język ogólnopolski również można zaliczyć do dialektów języka polskiego^[4]. Jest to tzw. dialekt standardowy^[6] lub dialekt kulturalny^[7][8]. Artykuł ten koncentruje się jednak na silnie zróżnicowanych, tradycyjnych odmianach terytorialnych języka polskiego.

Obszar występowania ludowej polszczyzny pokrywa się obecnie mniej więcej z terytoriami dawnej II Rzeczypospolitej, czyli Polski bez Pomorza Zachodniego, ziemi lubuskiej, Łużyc, Dolnego Śląska i północnej części polskich Prus Wschodnich, ale z zachodnimi Białorusią i Ukrainą oraz południowo-wschodnią Litwą (głównie Wileńszczyzną). Na ziemiach odzyskanych używa się odmiany zwanej nieprecyzyjnie nowymi dialektami mieszanymi, czyli dialektu kulturalnego z niewielkimi naleciałościami regionalnymi z dowolnych dialektów, głównie kresowych.

Dialekty języka polskiego dzielą się na dwie grupy:

• lądową (wschodniolechicką) – Wielkopolska, Małopolska, Śląsk, Mazowsze
• pomorską (środkowolechicką), reprezentowaną przez etnolekt kaszubski – Kaszuby.

Dialekty w Polsce:

• dialekt wielkopolski – podstawa języka literackiego, nie występuje w nim mazurzenie (poza gwarą Mazurów wieleńskich), występują w nim prawidłowe samogłoski nosowe ą i ę, jednakże o innej barwie (odpowiednio u nosowe i y nosowe)
  • dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński – wyodrębniany przez Stanisława Urbańczyka subdialekt, podkreślający związek gwar ziemi chełmińskiej, Kociewia i Warmii, w większości opracowań nieuwzględniany
• dialekt małopolski – dialekt, który odegrał kluczową rolę w drugiej fazie kształtowania się polszczyzny literackiej; charakteryzuje się mazurzeniem, częściowo odnosowionymi (rozłożonymi) samogłoskami nosowymi ą i ę, jednak o ogólnopolskiej barwie (oN i eN)
• dialekt mazowiecki – bardzo odrębny od języka ogólnego, innowacyjny nie tylko pośród dialektów języka polskiego, ale również i języków słowiańskich, wraz ze wzrostem politycznego znaczenia Mazowsza w kraju zaczął wywierać wpływ na język ogólny, jednak w dość niewielkim stopniu, głównie w słowotwórstwie, wpływając głównie na kształt ogólnopolskiej mowy potocznej; charakteryzuje się mazurzeniem, sporadycznym szadzeniem (Suwalszczyzna) i jabłonkowaniem (Warmia), całkowitym odnosowieniem samogłosek nosowych ą i ę o różnych barwach (głównie o(N) i a(N))
• dialekt śląski – dialekt archaiczny pod względem słownictwa, słowotwórstwa i składni, po części mazurzący, sporadycznie pojawia się również jabłonkowanie, samogłoski nosowe ą i ę w różnych stopniach nosowości o barwie ó i a/y (zależnie od pozycji i regionu); widoczne wpływy języka czeskiego, języków łużyckich i języka niemieckiego
• dialekt kaszubski (określany także jako osobny język)^[4] – najbardziej odrębny i archaiczny wśród polskich dialektów, występuje w nim kaszubienie, unikalna samogłoska szwa, nieodnosowione samogłoski nosowe ą i ę realizowane jako u nosowe i a nosowe, posiada część cech znanych językowi połabskiemu a nieobecnych w języku polskim, widoczne są również wpływy języka dolnoniemieckiego
• nowe dialekty mieszane – mieszanina gwar przeniesionych z Kresów i innych części kraju na ziemie odzyskane, ze względu na brak spójności i odrębność od reszty kraju oraz większą praktyczność używania języka ogólnego, jest ona w zaniku, brak cech charakterystycznych dla całego obszaru; na wsiach, u osób starszych, może pojawiać się mazurzenie i labializacja.

Dialekty używane poza obecnymi granicami Polski, na Kresach Wschodnich, kolektywnie nazywane polszczyzną kresową:

• dialekt północnokresowy – dialekt, który występuje na terenie dzisiejszej Litwy i Białorusi, wyodrębnił się z dialektu mazowieckiego, widoczne są w nim wpływy języka białoruskiego i nieliczne litewskiego;
• dialekt południowokresowy – dialekt występujący na terenie obecnej Ukrainy, wyodrębnił się z dialektu małopolskiego, charakteryzuje się wpływami języka ukraińskiego.

Historia dialektów języka polskiego sięga czasów przedpiastowskich skupisk plemiennych – Pomorzan (Pomorze), Polan (Wielkopolska), Wiślan (Małopolska), Mazowszan (Mazowsze) i Ślężan (Śląsk)^[9].

Rozwój dialektów polskich można podzielić na cztery okresy^[10]:

• od początku państwowości polskiej do wieku XVI

Ludność polska posługuje się powszechnie dialektami ludowymi, ale z czasem wśród inteligencji wykształca się forma tzw. dialektu kulturalnego, będąca początkiem unifikacji i integracji językowej narodu polskiego. W zależności od znaczenia regionów kraju język literacki rozwija się początkowo w Wielkopolsce, później w Małopolsce. Ludność wiejska kontynuuje tradycje posługiwania się rodzimymi gwarami.

• od lat trzydziestych XVI wieku do lat dwudziestych wieku XX

Znaczenie języka literackiego zaczyna wzrastać kosztem regionalnych odmian polszczyzny. Język ogólnopolski przejmuje rolę środka komunikacji warstw wykształconych, w tym duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa. Dialekty stają się mową ludności wiejskiej, kształtują się także gwary miejskie.

• lata 1925–1955

Procesy scalające języka nasilają się wraz z rozwojem mediów i wykształcania się klas społeczeństwa.

• od lat 60. do czasów obecnych

Postępujący zanik dialektów ludowych na rzecz uniwersalnego języka ogólnopolskiego.