Zamek w Paniowcach

Ruiny zamku w Paniowcach, XIX w.
Państwo	I Rzeczpospolita
Miejscowość	Paniowce
Inwestor	Jan Potocki
Rozpoczęcie budowy	XVI wiek
Ukończenie budowy	1590[1]
Zniszczono	1652
Pierwszy właściciel	Jan Potocki
Kolejni właściciele	Stanisław Rewera Potocki, Józef Potocki, Stanisław Józef Potocki, Paweł Starzyński
Położenie na mapie obwodu chmielnickiego Zamek w Paniowcach
Położenie na mapie Ukrainy Zamek w Paniowcach
48°37′12″N 26°36′43″E/48,620000 26,611944

Zamek w Paniowcach – zamek wybudowany przez Jana Potockiego, wojewodę bracławskiego w drugiej połowie XVI wieku na najwyższym cyplu nad Smotryczem^[2] w Paniowcach^[3].

Jan Potocki, gorliwy promotor nowatorstwa, w 1590 r. założył tu zbór kalwiński, drukarnię i szkołę, która składała się z dwóch oddziałów: niższego i wyższego, zwanego akademią^[2]. W 1611 r. po śmierci Jana, podczas oblężenia Smoleńska, zamek otrzymał jego bratanek Stanisław Rewera Potocki^[4], syn Andrzeja Potockiego, który także był kalwinem, lecz się nawrócił, zamknął drukarnię i akademię, a budowle zamienił na stajnie. Jan Potocki pochowany został pod kaplicą zamku w Paniowcach^[2].

W latach 1621 i 1633 warownia otoczona była przez Turków, lecz oparła się tej nawale^[2]. W trakcie powstania Chmielnickiego w 1652 r. zamek został zajęty^[2], ponieważ członek załogi zachęcony obietnicą zdobycia stopnia pułkownika wojska kozackiego, zdradził i otworzył bramę wjazdową^[5] i wpuścił najeźdźców. Zdrajca został ścięty, a załogę wymordowano^[2]. Od lat 50. XVII wieku zamek nie był zamieszkany. Kresowy zameczek trochę podźwignął z ruin Józef Potocki^[6], hetman wielki koronny. Jego syn Stanisław^[7], wojewoda poznański sprzedał jednak Paniowce w 1765 r. Pawłowi Starzyńskiemu, generałowi – lejtnantowi wojsk koronnych i odtąd znajduje się w posiadaniu tej rodziny. W czasie konfederacji barskiej w zrujnowanym zameczku, którego część jeszcze w 1780 r. była zamieszkana, przebywali jakiś czas konfederaci i Antoni Pułaski^[2]. Po tych wydarzeniach zamek chylił się ku upadkowi^[5] zamieniając się w ruinę. Napoleon Orda narysował zamek, będący już w ruinie^[8].

Obronny zamek w XVI w., o grubych ścianach, kilku dziedzińcach, ogromnych podziemiach, otoczony głębokimi fosami, był budowlą^[2] powstałą na planie kwadratu o bokach długości 85 m. Nad brzegiem stał dwupiętrowy budynek mieszkalny, tworzący bok zamku. Na dwóch końcach budynku znajdowały się kwadratowe baszty o bokach długich na 12 m^[5]. Naprzeciw również stał budynek tworzący bok zamku z dwupiętrową basztą bramą. Po lewej stronie bramy była kwadratowa wieża z kaplicą kalwińską. Wieża górą była ośmioboczna^[5]. Pod koniec XIX wieku pozostały tylko ruiny zamku w postaci olbrzymich ścian, narożników ze śladami wież i wały ziemne. Na miejscu dawnej akademii były stajnia i wozownie. W ścianach znajdowały się kawałki marmurów z napisami, a na zewnątrz dawnej świątyni kamień z dziesięciorgiem przykazań, pamiątka po kalwinach. Kaplica była jakiś czas wykorzystywana przez katolików, a w XIX w. zamieniona została na skład. Świątynia posiadająca ślady malowideł zachowała się w dobrym stanie^[2].

Dwukondygnacyjny pałac wzorowany na włoskich willach zbudowany został około 1840 r. przez Kaliksta Starzyńskiego niedaleko ruin zamku^[4][2]. Pałac posiadał cztery narożne wieże^[1]. Od frontu arkady z czterema kolumnami przedzielone balkonem na piętrze.

• Zamek w Paniowcach
• Archiwalne widoki zamku w bibliotece Polona