Działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce

zimna wojna
Kadra dowództwa 6 Wileńskiej Brygady (WiN), oddziału „Huzara”. Od lewej: Lucjan Niemyjski „Krakus”, Józef Brzozowski „Hanka”, „Zbir”, Wacław Zalewski „Zbyszek”, Witold Buczak „Ponury”, Józef Gontarczuk „Korsarz” („Jurek”), Stanisław Łapiński „Orzełek”. Zdjęcie wykonano prawdopodobnie w 1951 roku
Czas	1944–1953 (ostatni ukrywający się partyzant zginął w walce w 1963 roku)
Miejsce	powojenna Polska[1], Kresy Wschodnie[2]
Terytorium	obszar Polski przedwojennej i powojennej
Przyczyna	opór polskiego podziemia niepodległościowego wobec próby narzucenia siłą przez ZSRR władz w Polsce sobie podporządkowanych, komunistycznego ustroju politycznego i wobec aneksji Kresów Wschodnich przez ZSRR
Wynik	zwycięstwo sił komunistycznych
Strony konfliktu
zbrojne podziemie antykomunistyczne  ZSRR Polska Ludowa
Dowódcy
Gieorgij Żukow Siergiej Krugłow Wiktor Abakumow Zygmunt Berling Juliusz Hibner Franciszek Jóźwiak
Siły
20 tys. partyzantów, przez wszystkie organizacje i grupy konspiracyjne przewinęło się 150–180 tys. osób[3][4] siły sowieckie: Armia Czerwona NKWD Smiersz siły polskie: ludowe Wojsko Polskie formacje MBP: KBW Milicja Obywatelska ORMO Urząd Bezpieczeństwa w połowie 1945 roku: 35 tys. żołnierzy NKWD 24 tys. sił MBP (pod koniec 1945) LWP
Straty
8668 poległych w walce 5 tysięcy skazanych na karę śmierci (połowę wykonano) 21 tysięcy zmarłych w więzieniach[3] 79 tysięcy aresztowanych 12 tysięcy żołnierzy i funkcjonariuszy polskich formacji mundurowych (UB, KBW, MO, WP, ORMO)[a][3] 1 tysiąc żołnierzy Armii Czerwonej i NKWD 10 tysięcy cywilów[3]
brak współrzędnych

Zobacz w Wikiźródłach tekst Dekret PKWN z dnia 24 sierpnia 1944 r. o rozwiązaniu tajnych organizacyj wojskowych na terenach wyzwolonych

Działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce – zbrojne wystąpienia oddziałów polskiej partyzantki przeciw Armii Czerwonej^[6], formacjom NKWD i władzy komunistycznej, narzuconej Polsce pod koniec II wojny światowej przez ZSRR i podporządkowane mu struktury.

Po przekroczeniu granic II Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną w styczniu 1944 roku, w odpowiedzi na aresztowania przez NKWD i Smiersz żołnierzy i urzędników Polskiego Państwa Podziemnego, ujawniających się w czasie Akcji „Burza”, miały miejsce zbrojne wystąpienia części polskiej ludności i oddziałów Armii Krajowej, skierowane przeciw sowieckim siłom okupacyjnym (Armii Czerwonej i formacjom NKWD), zaś od lipca 1944 również przeciw komunistycznej władzy, narzucanej przez ZSRR w postaci PKWN i organizowanej przez niego administracji na zachód od linii Curzona^[7]. Na terenach na wschód od linii Curzona, wcielonych do ZSRR w konsekwencji ustaleń konferencji w Teheranie wystąpienia te zostały dosyć szybko stłumione, jednak ostatecznie opór ten został zdławiony dopiero w 1953 roku (rozbicie resztek oddziału „Olecha”^[3]). Opór polskiego podziemia na ziemiach zajętych przez ZSRR szacuje się na blisko 3500 zabitych w walce i blisko 25 tysięcy aresztowanych i internowanych^[8].

Na terenach Polski na zachód od linii Curzona wystąpienia zbrojne trwały, coraz słabsze, przez kilkanaście lat. Lata 1944–1947 cechował silny opór części społeczeństwa wobec wprowadzanego reżimu, wyrażający się w odrzucaniu niektórych lub wszystkich posunięć komunistycznej władzy^[9]. Według niektórych historyków związanych z IPN walki miały wszelkie znamiona powstania antykomunistycznego, mimo że nie były centralnie inspirowane ani kierowane.

W okresie PRL wydarzenia towarzyszące przejmowaniu i umacnianiu władzy przez PPR były przedstawiane w sposób fałszywy i jednostronny, a dopiero w III Rzeczypospolitej możliwa stała się nieskrępowana debata historyków o tej epoce – ułatwiona przez swobodny dostęp badaczy do archiwów, które przeważnie były dla nich niedostępne w czasach PRL. Badania prowadzone po 1989 roku zaowocowały szeregiem prac naukowych, niekiedy o monumentalnych rozmiarach, na temat antykomunistycznej partyzantki po II wojnie światowej^{[10][11][5] [12]} .

Jednym z wątków wspomnianej debaty jest kwestia nazwy konfliktu między nowymi władzami a ich zbrojnymi oponentami. Większość prac poruszających tę tematykę posługuje się terminami „podziemie antykomunistyczne” lub „podziemie niepodległościowe”, nie określając żadną przyjętą nazwą własną samego konfliktu, który toczył się między owym podziemiem a władzami komunistycznymi^{[13][14][15][16][17][18]}.

Niekiedy w pracach i wypowiedziach historyków oraz publicystów pojawiają się także kontrowersyjne określenia „wojna domowa” i „powstanie antykomunistyczne”. Za pojęciem „powstanie antykomunistyczne” opowiadają się niektórzy historycy związani z IPN, m.in. Tomasz Strzembosz^[19], Krzysztof Szwagrzyk^[20][21], Marek Jan Chodakiewicz^[22], Stanisław Łach^[23], Leszek Pietrzak^[24], Jarosław Szarek^[25], Kazimierz Krajewski^[26], Tomasz Łabuszewski^[26], Wojciech Muszyński^[27][28], Leszek Żebrowski^[29][30] i inni^[31][32]. Taka terminologia niekiedy pojawia się w pracach wydawanych przez Instytut Pamięci Narodowej^[33]. Zdecydowana większość prac historycznych o tej tematyce, w tym tych wydawanych przez IPN, nie zawiera jednak pojęcia „powstanie” w odniesieniu do wydarzeń w Polsce po II wojnie światowej^[13]. Aktywną polemikę ze zwolennikami terminu „powstanie antykomunistyczne” podjęli Rafał Wnuk z IPN^[34][35][b] oraz Andrzej Friszke^[38]. Niektórzy badacze popierający określenie konfliktu mianem powstania – m.in. Kazimierz Krajewski i Tomasz Łabuszewski – porównują powojenną skalę partyzantki antykomunistyczną po II wojnie światowej ze skalą działań powstańców styczniowych, która w liczbach bezwzględnych była zbliżona do działań zbrojnego podziemia przed 1947 rokiem^[35][39]. W kontrze do tego argumentu Rafał Wnuk zwracał uwagę, że od czasu powstania w 1863 roku do II wojny światowej naród polski wielokrotnie powiększył się zarówno demograficznie (wskutek przyrostu naturalnego) jak politycznie (wskutek wykształcenia się świadomości narodowej u zdecydowanej większości społeczeństwa), a zbrojny opór przeciw komunistom, w przeciwieństwie do powstania styczniowego, angażował jedynie niewielką część „narodu politycznego”^[40].

Nazwa „powstanie antykomunistyczne” niekiedy pojawia się również w wypowiedziach polityków oraz uchwałach sejmowych. Dwukrotnie sformułowania tego użył publicznie prezydent Andrzej Duda^[41][42]. Pojęcie to pojawiło się również w projekcie ustawy o ustanowieniu Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych” w 2011 roku, jednak zostało usunięte po sprzeciwie posłów Sylwestra Pawłowskiego (SLD) oraz Andrzeja Celińskiego (wówczas niezrzeszony, wcześniej w Kole Poselskim SDPL-Nowa Lewica). W wyniku kompromisu w ostatecznej wersji ustawy występuje pojęcie „antykomunistyczne podziemie”^[43]. W publicystyce pojęciem „powstanie antykomunistyczne” posługują się niektóre pisma o afiliacjach prawicowych, np. „Gazeta Polska”^[44], natomiast termin ten był krytykowany m.in. przez publicystów lewicowego „Przeglądu”^[45][46] oraz konserwatywnego Klubu Jagiellońskiego^[47].

Niektórzy historycy^[48] proponowali nazwanie konfliktu „wojną domową”^[49]. Janusz Tazbir, porównując konflikt do konfederacji barskiej, określił go mianem „sui generis wojny domowej”^[50]. Ta propozycja spotkała się z krytyką ze względu na udział w konflikcie siły zewnętrznej (ZSRR). W 1997 roku na Zamku Królewskim w Warszawie odbyła się sesja historyczna na temat „Wojna domowa czy nowa okupacja Polski po 1944 r.”. Uczestnicy sesji, wśród nich Jan Nowak-Jeziorański, zdecydowanie odrzucili pojęcie wojny domowej w tym przypadku^[3]. Termin wojny domowej w tym kontekście odrzucił też Leszek Żebrowski^[30].

Za początek działań antykomunistycznego podziemia w Polsce należy uznać pierwsze miesiące po 4–6 stycznia 1944 roku, gdy Armia Czerwona przekroczyła granice II Rzeczypospolitej^[51]. Było to krótko po konferencji teherańskiej (początek grudnia 1943 roku), a przed konferencjami jałtańską i poczdamską, przypieczętowującymi wschodnią granicę Polski na linii Curzona. Ustalenia konferencji w Teheranie, dotyczące wschodnich granic Polski, były początkowo utajnione przez aliantów. Dopiero w lutym 1944 roku premier Winston Churchill w czasie przemówienia w parlamencie brytyjskim poparł roszczenia ZSRR do wschodnich ziem Polski^[52]. Polacy na dotychczas polskich terenach, występując w roli gospodarza, walcząc z Niemcami (patrz akcja „Burza”, operacja „Ostra Brama”) spotkali się z represjami ze strony wojsk Armii Czerwonej oraz ogniem partyzantki radzieckiej. Już wcześniej, od grudnia 1943 roku do czerwca 1944 roku na samej Nowogródczyźnie doszło do blisko 200 starć zbrojnych między oddziałami AK a oddziałami partyzantów radzieckich, kierowanymi przez Centralny Sztab Ruchu Partyzanckiego w Moskwie^[53].

18 lipca 1944 roku Ławrientij Beria pisał do Stalina, Wiaczesława Mołotowa i Aleksieja Antonowa^[54]:

21 lipca 1944 roku Armia Czerwona sforsowała Bug.

Dwa tygodnie później, 1 sierpnia 1944 roku płk Władysław Filipkowski „Stach” depeszował do Komendy Głównej AK: Dziś aresztowano Delegata Rządu (...) Wracamy do podziemia^[55].

19 stycznia 1945 roku komendant Armii Krajowej Leopold Okulicki „Niedźwiadek” rozwiązał Armię Krajową. W rozkazie pisał: Żołnierze Armii Krajowej! Daję Wam ostatni rozkaz. Dalszą swoją pracę i działalność prowadźcie w duchu odzyskania pełnej niepodległości Państwa i ochrony ludności polskiej przed zagładą^[56]. Koordynację walki o niepodległość przejęła kadrowa organizacja wojskowa NIE, a po jej rozwiązaniu 7 maja 1945 roku – Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj, która istniała do 6 sierpnia 1945 roku. 2 września tego roku powołano do istnienia – z założenia polityczną – organizację Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość, której podporządkowało się wiele walczących ugrupowań. WiN w coraz większym stopniu była infiltrowana przez służby bezpieczeństwa, aby być całkowicie rozbitą w wyniku operacji Cezary w grudniu 1952 roku.

Całe terytorium powojennej Polski zostało zajęte przez Armię Czerwoną dopiero w kwietniu 1945 roku, wtedy cała Polska znalazła się we władaniu systemu politycznego zainstalowanego przez tę armię.

Ważną cezurą czasową była druga amnestia, którą przeprowadzono na wiosnę 1947 roku. Z amnestii tej skorzystało ponad 76 tysięcy osób, wśród nich ujawniło się wielu żołnierzy antykomunistycznego podziemia, którzy w konsekwencji w większości przypadków byli szykanowani, mordowani oraz skazywani na wieloletnie wyroki więzienia i na kary śmierci^[4].

Po tej amnestii na walkę zdecydowało się już jedynie parę tysięcy żołnierzy (między 1200 a 1900 osób^[4]). W okresie 1947–1949 przestały istnieć ośrodki kierownicze, a skala działań znacznie się zmniejszyła^[57]. Mimo że ostatni członek ruchu oporu – Józef Franczak ps. „Lalek” z oddziału kpt. Zdzisława Brońskiego „Uskoka” – zginął w obławie w Majdanie Kozic Górnych pod Piaskami (woj. lubelskie) osiemnaście lat po wojnie – 21 października 1963 roku, liczebność oddziałów podziemia niepodległościowego po 1953 roku była już tylko symboliczna. Zorganizowane oddziały podziemia zostały rozbite przed końcem tego roku. Później ukrywało się dosłownie kilka oddziałów i pojedyncze osoby, były one systematycznie wyłapywane i zabijane. Nieliczni, którym udało się dotrwać do 1956 roku, korzystając z przemian w kraju, wyszli z podziemia^[3]. Ale jeszcze 21 stycznia 1956 roku został ujęty działający w podziemiu Stefan Kobos „Wrzos”. Po 1956 roku „w lesie” pozostało prawdopodobnie 8 partyzantów^[4]. W marcu 1957 roku zginął w walce Stanisław Marchewka „Ryba”, wreszcie w 1963 roku – wspomniany wyżej Józef Franczak^[58].

Po 1953 roku nie działały już żadne zorganizowane znaczące oddziały podziemia antykomunistycznego^[4].

 Osobne artykuły: Państwowa Komisja Bezpieczeństwa, Resort Bezpieczeństwa Publicznego, Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, Główny Zarząd Informacji, Ludowe Wojsko Polskie, Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Milicja Obywatelska i Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej.

 Z tym tematem związane są kategorie: Funkcjonariusze stalinowskiego aparatu represji w Polsce (1944–1956), Uczestnicy walk z podziemiem niepodległościowym w Polsce (1944–1956).

W latach 1944–1947 walka z niepodległościowym podziemiem prowadzona była przede wszystkim przez NKWD. Do likwidacji oddziałów polskich władze radzieckie rzuciły siły równe 3 armiom^{[potrzebny przypis]}: na obszar Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej skierowano 4 Dywizję Strzelecką Wojsk Wewnętrznych NKWD oraz 17 wydzielonych pułków. Na obszar Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej 3 dywizje (6, 7, 10) oraz 4 wydzielone pułki. Do pacyfikacji Polski Lubelskiej użyte zostały: 62, 63 i 64 Zbiorcza Dywizja Wojsk Wewnętrznych NKWD^[59]. W 1944 roku na terenach położonych na wschód od Wisły NKWD aresztowało 16 820 ludzi, w tym 2604 żołnierzy AK, 691 dezerterów z armii Berlinga i 1083 uchylających się od służby wojskowej^[57]. W 1945 roku w Polsce stacjonowały trzy dywizje NKWD liczące łącznie około 35 tysięcy żołnierzy. Siły te, opanowując po Niemcach kolejne polskie tereny, przejmowały niemieckie areszty i więzienia, przystępując do aresztowań i likwidacji żołnierzy i polityków Polskiego Państwa Podziemnego. Przykładowo: w okresie od stycznia 1945 do sierpnia 1946 roku 64 Zbiorcza Dywizja Wojsk Wewnętrznych NKWD zlikwidowała na terytorium Polski 201 oddziałów zbrojnych (...). W walkach tych zginęło 1975 ludzi, a zatrzymano 3370 członków AK i UPA. W ramach działań prewencyjnych aresztowano ponad 47 tysięcy osób^[60].

24 maja 1945 roku Naczelny Dowódca WP Michał Żymierski wydał rozkaz „w sprawie likwidacji zbrojnego podziemia na wschodnich terenach Rzeczpospolitej”. Wyznaczał on 4 dywizje piechoty oraz 1 Warszawską Brygadę Pancerną do rozprawy z partyzantką poakowską oraz oddziałami NSZ. Jednocześnie uchwałą Rządu Tymczasowego powołano Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego^[61].

Poza siłami radzieckimi, które stopniowo wycofywano z Polski (choć np. wspomniana 64 dywizja NKWD pozostawała do dyspozycji „polskich towarzyszy”, na prośbę Bolesława Bieruta, do marca 1947 roku^[62]), pod koniec 1945 roku Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego liczyło 24 tysięcy funkcjonariuszy. W roku 1953 jednostki podległe MBP w sumie zatrudniały ponad 200 tysięcy ludzi, z czego w UBP służyło 33 200 osób. Podziemie niepodległościowe było również zwalczane przez ludowe Wojsko Polskie, w tym struktury Głównego Zarządu Informacji, które łącznie liczyły w tymże 1953 roku około 400 tysięcy ludzi^[60]. W tym czasie już jedynie drobna część tych sił była używana do zwalczania resztek podziemia.

 Główny artykuł: Żołnierze wyklęci.

 Z tym tematem związane są kategorie: Żołnierze i działacze podziemia antykomunistycznego (1944–1956), Członkowie podziemnych antykomunistycznych organizacji młodzieżowych w Polsce (1944–1956).

W kwietniu–maju 1945 roku w podziemiu zostało około 150–180 tysięcy osób związanych z wieloma organizacjami^[4], w zbrojnych oddziałach podziemia niepodległościowego walczyło między 13 000 a 17 200 żołnierzy w 341 oddziałach^[63], w 1946 roku między 6600 a 8700. Po amnestii walczyło dalej około 1800 żołnierzy. Liczba oddziałów poakowskich spadła ze 141 do 57^[3]. MBP oceniało, że w 1948 roku całkowita liczba oddziałów i grup partyzanckich wynosiła 158. Walczyło w niej 1163 żołnierzy. W 1949 roku było to już tylko 765 osób w 138 oddziałach^[64]. Po 1950 roku kontynuowało walkę 250–400 osób^[3]. Po 1956 roku nieujętych pozostawało prawdopodobnie 8 partyzantów^[4].

Terror zastosowany wobec przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego oraz polskiej inteligencji przez wchodzące do Polski z Armią Czerwoną formacje NKWD i Smiersz spowodowały masowy „powrót do lasu” dziesiątek tysięcy żołnierzy wielu formacji dotychczas antyniemieckiego podziemia oraz tworzenie nowych ugrupowań. Do największych ugrupowań podziemia antykomunistycznego należały:

1. Armia Krajowa (do jej rozwiązania 19 stycznia 1945 roku)
2. Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość od 1945 roku do jego ostatecznego upadku w wyniku realizacji operacji „Cezary” w 1952 roku
3. Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj; te 3 największe, ogólnopolskie ugrupowania liczyły łącznie 141 oddziałów skupiających 6600–8700 żołnierzy w połowie 1945 roku
4. Narodowe Zjednoczenie Wojskowe (1945–1956) (patrz również Narodowa Organizacja Wojskowa i Pogotowie Akcji Specjalnej)
5. Narodowe Siły Zbrojne; NZW/NOW i NSZ liczyły łącznie około 80 oddziałów z 2700–3600 żołnierzami w połowie 1945 roku
6. Konspiracyjne Wojsko Polskie, największa organizacja regionalna, licząca 500–650 żołnierzy w połowie 1945 roku i do 1400 żołnierzy na przełomie 1946/1947
7. Armia Krajowa Obywatelska
8. Ruch Oporu Armii Krajowej
9. Rzeczpospolita Polska Walcząca na Dolnym Śląsku
10. Polski Związek Powstańczy (Płock), kilkudziesięciu żołnierzy walczących w latach 1945–1946
11. lokalne oddziały o poakowskiej proweniencji^[65][63].

 Z tym tematem związana jest kategoria: Organizacje podziemia antykomunistycznego (1944–1956).

Na ziemiach utraconych na rzecz ZSRR działały większe oddziały poakowskie:

• Obwód nr 46/67 (Szczuczyn-Lida), prawie 100 żołnierzy pod dowództwem ppor. Anatola Radziwonika „Olecha”, walczący do 1953 roku
• Obwód nr 10 (Samoobrona Ziemi Grodzieńskiej), 500–600 członków, walczący do wiosny 1948 roku
• Samoobrona Ziemi Wołkowyskiej, 100–200 uczestników, walczących do lata 1948 roku
• Związek Obrońców Wolności, 100–200 żołnierzy pod dowództwem Zygmunta Stachowicza „Żmudzina”, walczący do 1948 roku.

Łącznie na terenach ZSRR w 1945 roku walczyło ponad 40 oddziałów, liczących łącznie około 1700 osób, w roku 1950 było ich już tylko paręnaście (i około 100 żołnierzy)^[66].

Na terenach Polski Ludowej podziemia do największych struktur walczących przeciwko komunistom należały:

• Zgrupowanie Partyzanckie „Błyskawica”, dowodzone przez Józefa Kurasia, z 500 żołnierzami w 1945 roku
• Samodzielny Batalion Operacyjny NSZ „Zuch”, z 200 żołnierzami pod dowództwem Antoniego Żubryda
• jednostki bojowe Obwodu ROAK „Mewa”, 150 żołnierzy
• Batalion ROAK „Znicz” ze 130 żołnierzami
• 6 Wileńska Brygada (WiN) ze 120 żołnierzami^[12] .

Do znanych największych formacji wojskowych używanych do zwalczania partyzantki antykomunistycznej należała 1 Warszawska Dywizja Piechoty, której sztab po zdobyciu Berlina został rozlokowany w Siedlcach, w rejonie, w którym koncentracja walk była największa.

Partyzanci przeprowadzili tysiące akcji bojowych i innych, przede wszystkim:

• prawie tysiąc ważniejszych starć, bitew, walk i potyczek z „siłami bezpieczeństwa”, w tym różnego rodzaju zasadzki (obu stron)
• ponad tysiąc dwieście rozbić/ataków na posterunki MO i 34 ataki na placówki UBP
• dziesiątki akcji na pociągi, w tym wywożące dobytek do ZSRR
• 38 ataków na więzienia
• 5 ataków na obozy, w których przetrzymywani byli więźniowie aparatu represji
• kilkadziesiąt akcji na urzędy gminne, niszczenie dokumentacji
• kilkaset akcji na spółdzielnie
• kilkaset akcji „rozbrojeniowych” (na posterunki aparatu bezpieczeństwa)
• kilkaset akcji mających na celu uwolnienie żołnierzy podziemia przetrzymywanych na posterunkach sił bezpieczeństwa
• kilkaset akcji „przeciwbandyckich”
• kilkaset innych akcji, głównie „porządkowych” i na różne obiekty gospodarcze
• likwidacje wielu funkcjonariuszy UB, współpracowników MBP oraz bandytów z szajek rabunkowych
• kilkaset akcji ekspropriacyjnych na obiekty gospodarcze
• stosowano również ostrzeżenia, chłosty i inne kary dla działaczy PPR i innych komunistycznych organizacji^[12] .

 Z tym tematem związana jest kategoria: Akcje polskiego podziemia niepodległościowego (1944–1956).

Oznaczenia symboli użytych w nagłówkach tabeli:

• VII – XII 1944 – wydarzenia z okresu lipiec 1944 – grudzień 1944.
• I – XII 1945 – wydarzenia z okresu styczeń 1945 – grudzień 1945.
• I 1946 – IV 1947 – wydarzenia z okresu styczeń 1946 – 25 kwietnia 1947 (do końca drugiej amnestii; dla terenów ZSRR ta kolumna odpowiada okresowi styczeń 1946 – grudzień 1949 roku).
• IV 1947 – XII 1950 – wydarzenia z okresu 26 kwietnia 1947 – grudzień 1950 (dla terenów ZSRR ta kolumna odpowiada okresowi styczeń 1950 – grudzień 1953 roku).
• I 1951 – 1956 – wydarzenia z okresu styczeń 1951 – do końca działań podziemia.

Oznaczenia wydarzeń:

• SZ – ważniejsze starcia i akcje zbrojne,
• MO – ataki na posterunki MO (liczby przybliżone),
• UB – ataki na siedziby UB,
• WI – ataki na więzienia,
• OB – ataki na obozy.

W treści tej sekcji od 2019-03 występują prawdopodobnie wyrażenia zwodnicze, co nie jest zgodne z zasadami przyjętymi w Wikipedii.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Morale większości oddziałów podziemia antykomunistycznego było bardzo wysokie. Przykładem może być kompania dowodzona przez Stanisława Ballę „Sokoła Leśnego”, wchodząca w skład Batalionu ROAK „Znicz”, działająca na Mazowszu. Kompania liczyła 130 żołnierzy (i 50 osób współpracujących), dysponowała pełnym umundurowaniem i była dobrze uzbrojona. Żołnierze otrzymywali żołd (początkowo 100 zł, później 50 zł dziennie). Pieniądze zdobywano wyłącznie w akcjach ekspropriacyjnych dokonywanych w instytucjach państwowych. Zabronione było picie alkoholu. Wysoka dyscyplina jednała oddziałowi sympatię ludności. Kompania dysponowała siecią punktów organizacyjnych, zapewniających kwatery i zaopatrzenie, a także opiekę medyczną^[68]. Oddziały ROAK prowadziły samoobronę przed działaniami UBP i NKWD, uwalniały aresztowanych, likwidowały agenturę. Zwalczały także pospolitą przestępczość. Kilkuosobowe patrole zapewniały porządek, likwidowały złodziei i bandytów, niszczyły bimbrownie. Działania te były o tyle istotne, że w wielu rejonach Polski pospolity bandytyzm był stosunkowo częsty^[69].

Podobnie w dokumentach Komendy „XVI” Okręgu NZW widoczna jest stała troska o dyscyplinę i poprawny stosunek do ludności cywilnej na terenie działania, obowiązek szczegółowego sprawdzania wszelkich donosów o szpiclach i innych osobach podejrzanych o współpracę z organami represji. Za przekroczenie rozkazów i „dopuszczenie się hańby żołnierza NZW” dowódca Okręgu „XVI” zapowiedział w pierwszej instrukcji (wydanej 31 maja 1947 roku, a więc już po amnestii z 1947 roku) surowe kary, „do kary śmierci włącznie”. Z kolei Witold Borucki „Babinicz” w rozkazie z 30 maja 1949 roku polecał jednemu z dowódców oddziałów partyzanckich, sierż. Eugeniuszowi Lipińskiemu „Mrówce”: „Wykolejeńców likwidować” (chodziło mu o byłych żołnierzy podziemia, którzy dopuszczali się rozbojów lub zdrady)^[70].

Jednak w kontekście braku struktur Polskiego Państwa Podziemnego (sądów wojskowych) oraz działań setek niekontrolowanych oddziałów zdarzały się przypadki działań pomyłkowych, brutalnych, a nawet haniebnych i zbrodniczych, przez członków, a nawet całe oddziały coraz bardziej zdesperowanych żołnierzy w poczuciu beznadziejności sytuacji, w jakiej się znaleźli.

Zdarzały się przypadki nadmiernych akcji rekwizycyjnych, pochopnych wyroków śmierci, współpracy z UPA, brutalnych odwetów jako kary za współpracę z PPR i UBP (rozstrzelanie 21 mieszkańców Puchaczowa 2 lipca 1947 roku), działań antysemickich (pod wpływem stereotypu Żyd=komunista, np. niektóre działania oddziału Eugeniusza Kokolskiego) lub będących pokłosiem antagonizmów polsko-ukraińskich i polsko-białoruskich^[71]. Wśród tysięcy akcji podziemia niepodległościowego było kilkadziesiąt takich wydarzeń. Niektóre z nich opisane są w hasłach zebranych w kategorii dotyczącej zbrodniczych działań polskich oddziałów partyzanckich. Działania te, potępiane przez kierownictwa struktur, były rozdmuchiwane i intensywnie eksploatowane przez propagandę komunistyczną, nazywającą generalnie partyzantów pospolitymi bandytami lub bandami reakcyjnego podziemia. Prawdy te były powielane w milionowych nakładach przez usłużnych dziennikarzy, pisarzy, poetów, a nawet malarzy. Zdarzały się nawet utwory wybitnych twórców, powtarzające tezy komunistycznej propagandy. Filmy Cień w reżyserii Jerzego Kawalerowicza według scenariusza Aleksandra Ścibora-Rylskiego, Ogniomistrz Kaleń w reżyserii Ewy i Czesława Petelskich czy Znikąd donikąd w reżyserii Kazimierza Kutza przedstawiały w latach 50., 60., a nawet 70. XX wieku wybitne autentyczne postacie powojennego podziemia (jak Antoni Żubryd) lub fikcyjnych żołnierzy, jako często pospolitych bandytów^[72].

Z szacunków wynika, że po stronie podziemia poległo w walce ponad 8,6 tys. partyzantów (wliczani są w tę liczbę również partyzanci UPA), aresztowano 79 tys. osób. Na mocy wyroków sądowych ponad 5 tys. skazano na karę śmierci (stracono ok. 3 tys.). W więzieniach miało umrzeć 21 tys. osób. Po drugiej stronie straty wyniosły odpowiednio: 12 tys. członków formacji mundurowych (UB, KBW, WP, MO, ORMO), 1 tys. żołnierzy Armii Czerwonej i funkcjonariuszy NKWD oraz 10 tys. cywilów (aktywiści partyjni, agentura UB i NKWD, ofiary przypadkowe i ofiary akcji pacyfikacyjnych polskiego i ukraińskiego podziemia)^[73].

 Zobacz też: Zbrodnie podziemia antykomunistycznego w Polsce (1944–1953).

Władze PRL doceniały wysiłek żołnierzy i funkcjonariuszy sił aparatu bezpieczeństwa. W wielu miejscach potyczek z podziemiem antykomunistycznym postawiono pomniki, które zyskały ludową nazwę „pomników utrwalaczy” lub „UBelisków”. Najbardziej znanym z takich pomników jest pomnik Organy na przełęczy Snozka na Podhalu autorstwa Władysława Hasiora.

W 1983 roku ustanowiono Medal „Za udział w walkach w obronie władzy ludowej”. Do końca 1989 roku odznaczono tym medalem ponad 137 tysięcy osób. Wcześniej zasłużonych odznaczano innymi najwyższymi orderami, krzyżami i medalami PRL.

• Adam Dziurok, Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Filip Musiał: Od niepodległości do niepodległości. Historia Polski 1918–1989. Wyd. 2. Warszawa: IPN, 2011. ISBN 978-837629324-0. OCLC 813218848. (pol.).
• DawidD. Golik DawidD. i inni, Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, wyd. 3, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2013, ISBN 978-837233077-2, OCLC 843382949  (pol.).
• Kazimierz Krajewski i in.: Ruch Oporu Armii Krajowej na Północnym Mazowszu 1945–1954. IPN, 2014.
• Kazimierz Krajewski i in.: „Żołnierze Wyklęci” Mazowsza i Mazur 1944–1956. IPN, 2014.
• Kazimierz Krajewski: Bandy reakcyjnego podziemia czy powojenne podziemie niepodległościowe?. W: Sprzeczne narracje ... Z historii powojennej Polski 1944–1989. Robert Spałek (red.). Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2020, s. 121–152. ISBN 978-83-8229-071-4.
• Andrzej Krzysztof Kunert: Ilustrowany przewodnik po Polsce podziemnej 1939–1945. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996. ISBN 978-830112101-3. OCLC 36412845. (pol.).
• Marek Łatyński, Nie paść na kolana. Szkice o opozycji lat czterdziestych, wyd. II rozszerzone, Wrocław 2002, Wyd. Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum, ISBN 83-7095-056-6.
• Marta Markowska: Wyklęci. Podziemie zbrojne 1944–1963. Wyd. 1. Warszawa: Ośrodek Karta, 2013. ISBN 978-836128379-9. OCLC 851151989. (pol.).
• Rafał Wnuk (redaktor naczelny): Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956. Wyd. 1. Warszawa: IPN, 2007. ISBN 978-836046445-8. OCLC 213259974. (pol.).

• Zaplute karły reakcji. Polskie podziemie niepodległościowe 1944-1956. ipn.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-27)].