Borgianus

Codex Borgianus, tekst koptyjski
Oznaczenie	T
Data powstania	V/VI wiek
Rodzaj	Kodeks majuskułowy
Numer	029, 0113, 0125, 0139
Zawartość	Ewangelia Łukasza, Ewangelia Jana
Język	grecko-koptyjski
Rozmiary	26 × 21 cm
Typ tekstu	tekst aleksandryjski
Kategoria	II
Miejsce przechowywania	Biblioteka Watykańska Biblioteka Narodowa Francji
Multimedia w Wikimedia Commons

Codex Borgianus (łac.), oznaczany symbolami T albo 029 (Gregory-Aland) lub ε5 (von Soden) – grecko-koptyjski kodeks uncjalny Nowego Testamentu, paleograficznie datowany na V lub VI wiek. Nazwa kodeksu pochodzi od jednego z jego byłych właścicieli. Zachował się we fragmentarycznym stanie, niektóre jego partie były klasyfikowane jako odrębne rękopisy (0113, 0125 oraz 0139). Kodeks cytowany jest w krytycznych wydaniach greckiego Nowego Testamentu.

Poszczególne partie kodeksu przechowywane są w trzech bibliotekach świata. Całość stanowi 31 kart, z których część jest fragmentaryczna. 21 kart przechowywanych jest w Bibliotece Watykańskiej (Borgia Coptic 109), 2 karty w Nowym Jorku (Morgan Library & Museum M 664A). Ponadto trzy karty oraz fragmenty pięciu, sklasyfikowane jako 0113, 0125 i 0139, przechowywane są w Paryżu (Biblioteka Narodowa Francji).

Zachowało się 31 kart kodeksu, z których 24 przetrwało w pełnej, natomiast 7 we fragmentarycznej formie (według Schmitza oraz Minka)^[1]. Według Alanda zachowało się 26 pełnych kart oraz 5 fragmentów^[a][2]. Partia kodeksu oznakowana przy pomocy symbolu 029 zawiera 23 kart (26 na 21 cm), z fragmentami Łk 22-23 i J 6-8^[3]. Karty kodeksu zostały ułożone in quarto (tj. dwie złożone w połowie karty w jednym foliale)^[4].

Tekst pisany jest dwiema kolumnami na stronę, ale tekst grecki i koptyjski (dialekt saidzki) znajdują się nie w sąsiednich kolumnach, lecz na przeciwległych stronach. Tekst koptyjski znajduje się na stronie recto, tekst grecki na stronie verso^[1]. Kolumna obejmuje 26-33 linijek^[2]. Linijki są krótkie, zawierają zaledwie 6-9 liter. Litery są wielkie, okrągłe, jedynie na krawędzi bywają ściśnięte^[5]. Występuje paginacja^[6][7], oryginalny rękopis zawierał prawdopodobnie 297 kart^[8] .

Pismo jest pisane w sposób ciągły, jedynie pojedyncze kropki zaznaczają przerwy zgodnie z podziałem kolometrycznym^[9]. Kształty greckich liter mają cechy pisma koptyjskiego, wśród liter wyróżniają się swoim kształtem alfa oraz iota^[9]. W tekście koptyjskim alfa ma okrągłą formę od dołu, delta ma szeroką podstawę, mi ma głębokie siodło, górne ramię litery epsilon jest bardziej rozciągnięte w prawo niż dolne ramię (przypomina to górną część sigmy), sigma jest okrągła u podstawy, ypsilon jest wielki^[10]. Okazjonalnie stosuje przydechy i akcenty^[11]. Tekst Ewangelii nie jest dzielony ani według rozdziałów, ani według sekcji^[12]. Kopista popełniał błędy itacyzmu^[5].

Zawiera

Grecki tekst:

Ewangelia Łukasza 6,18-26; 18,2-9.10-16; 18,32-19,8; 21,33-22,3; 22,20-23,20; 24,25-27.29-31;
Ewangelia Jana 1,24-32; 3,10-17; 4,52-5,7; 6,28-67; 7,6-8,31^[13].

Saidzki tekst:

Ewangelia Łukasza 6,11-18; 17,29-18,9; 18,?-42; 21,25-32; 22,12-23,11; 24,18-19; 24,21-23;
Ewangelia Jana 1,16-23; 3,2-10; 4,45-52; 6,21-58; 6,58-8,23^[1].

Grecki tekst kodeksu reprezentuje aleksandryjską tradycję tekstualną z pewną liczbą bizantyjskich naleciałości. Tekst jest zbliżony do Kodeksu Watykańskiego^[3]. Kodeks był wysoko oceniany przez dawnych krytyków tekstu. Porter w 1848 roku ocenił, że spośród rękopisów Nowego Testamentu jedynie Kodeks Watykański przewyższa go wiekiem^[14]. Odkrycie nowych rękopisów spowodowało, że zmalało zainteresowanie rękopisem i nie był już tak wysoko oceniany. Aland określił go jako „egipski tekst” i zaklasyfikował do Kategorii II^[2]. W Ewangelii Łukasza tekst jest pokrewny ${\displaystyle {\mathfrak {P}}^{75}}$ oraz Kodeksowi Watykańskiemu^[b]. Zgadza się z nimi częściej, niż one ze sobą i prawdopodobnie jest najbliższy do archetypu grupy. W Ewangelii Jana w dalszym ciągu wykazuje pokrewieństwo do tych dwu rękopisów, jednak już w znacznie mniejszym stopniu. W Ewangelii Jana dochodzi do głosu element bizantyński (podobnie kodeks Regius)^[15] . Tekst grecki oraz koptyjski nie zawsze są z sobą zgodne^[14].

Brak tekstu Łk 22,43-44 (krwawy pot Jezusa)^[16], J 5,4 (anioł poruszający wodę)^[13] oraz Pericope adulterae (7,53 – 8,11)^[17]. Teksty te są nieobecne w wielu starożytnych rękopisach^[18].

Brak wiersza Łk 23,17, w czym jest zgodny z Bodmerem XIV–XV, A, B, L, 070, 892^[19]. Wiersz jest traktowany przez krytyków tekstu jako późniejsza glossa dodana w oparciu o Mt 27,15 i Mk 15,6^[20].

W J 1,28 stosuje βηθαβαρα (Betabara) zamiast βηθανια (Betania), w J 5,2 βηθσαιδα (Betsaida) zamiast βηθεσδα (Betezda) albo βηθζαθα (Betdzata)^[21] .

Antonio Agostino di Giorgio, pierwszy wydawca tekstu, datował kodeks na IV wiek^[22]. Scholz datował na V wiek^[14], jak również Tischendorf. Tischendorf do takiego wniosku doszedł po analizie tekstu koptyjskiego, który porównał z koptyjskim palimpsestem zawierającym tekst 1 Krl 8,58-9,1 i który on sam datował na wiek V^[c][11]. Kenyon^[6], Gregory (uczeń Tischendorfa)^[23] oraz Aland datowali na V wiek^[1]. Amélineau datował fragmenty przechowywane w Paryżu na wieki VIII-X (każdy inaczej)^[24]. Pasquale Orsini^[8]  oraz Balestri datowali na VI wiek^[25]. Obecnie datowany jest przez INTF na V wiek^[2].

Kodeks prawdopodobnie pochodzi z Białego Klasztoru w Egipcie^[26].

Do Europy kodeks został przywieziony przez bliżej nieznanego mnicha. Samuel Prideaux Tregelles przypuszczał, że ów mnich był nieświadomy tego, jaką wartość ma kodeks, i dlatego zaprzepaścił większą część jego kart^[12]. Fragment 13 kart kodeksu z tekstem J 6,21-59; 6,68-8,23 był własnością kardynała Stefana Borgii (stąd jego nazwa), przechowywany był w Museum Borgianum^[23]. Tekst owych 13 kart, zarówno grecki, jak i koptyjski, został wydany w 1789 roku przez Agostina Antonia Giorgia^[27].

Katalogując koptyjskie rękopisy przechowywane w Museum Borgianum, Jörgen Zoega w 1810 roku zauważył, że 8 innych kart z greckim tekstem Łk 22,20-23,20 i koptyjskim Łk 22,12-23,11 należało do tego samego kodeksu, co Borgianus^[28]. Całość przekazana została później Bibliotece Watykańskiej^[23]. Samuel Tregelles po zapoznaniu się z publikacją Zoegi poinformował Henry’ego Alforda, że Borgianus zawiera również fragment Ewangelii Łukasza. Fragment Ewangelii Łukasza został skolacjonowany przez Bradleya Alforda^[11][29], brata Henry’ego, i wykorzystany w 1859 roku w czwartym wydaniu greckiego Nowego Testamentu^[11]. Tregelles jeszcze w 1856 roku nie był świadomy, że Borgianus zawiera fragment Ewangelii Łukasza^[12]. Dopiero w 1860 roku zapoznał się z publikacją Zoegi. Przy okazji wyraził przypuszczenie, że Kodeks 070 może być częścią tego samego rękopisu^[30]. Partia rękopisu określana jako Vaticanus Borgianus copticus 109 ułożona została w dwóch drewnianych kasetach, wraz z innymi koptyjskimi fragmentami. 13 kart z tekstem Jana 6,28-67; 7,6-8,31 przechowywanych jest w kasecie nr 7 (Borgia Coptic 109, Cass. 7, 65.2), 8 kart z tekstem Łukasza 22,20-23,20 w kasecie nr 18 (Cass. 18, 65.1)^[31][32] .

Po publikacji Amélineau z 1895 roku stały się znane trzy kolejne fragmenty kodeksu przechowywane W Bibliotece narodowej Francji w Paryżu. Uznał je jednak za trzy odrębne rękopisy. Datował je na wiek VIII i IX^[33]. Są one przechowywane w czterech kolekcjach zespołu archiwalnego poświęconego koptyjskim rękopisom i przemieszane z fragmentami innych koptyjskich rękopisów (BnF, Copte 129,7.8.9.10)^[32] .

W 1912 roku Henry Hyvernat nabył w Kairze dwie karty z grecko-koptyjskim tekstem Ewangelii Łukasza do kolekcji Johna Pierponta Morgana^[34]. Są one przechowywane w Morgan Library & Museum M 664A w Nowym Jorku^[32] .

Na listę rękopisów Nowego Testamentu wciągnął go Johann Jakob Griesbach, który nadał mu siglum T. Griesbach korzystał z wydania Giorgia oraz Scholza i znał wyłącznie fragmenty Ewangelii Jana^[22]. Kodeks badany był przez A. Bircha, który skolacjonował grecki tekst 029 (tylko w Ewangelii Jana). Birch sporządził również opis kodeksu^[35]. Fotograficzne facsimile wydali Émile Amélineau, William Hatch, Ferdinand Cavallera, Eugène Tisserant i Ambrogio M. Piazzoni (w kolorze)^[8] .

Gregory w 1908 roku nadał mu siglum 029^[36], natomiast fragmenty opisane przez Amélineau Gregory oznakował symbolami: 0113 (Soden ε50), 0125 (ε99) i 0139 (ε1002)^[37]. Wszystkie razem stanowią 26 kart oraz 5 fragmentów^[2].

Przygotowując krytyczne wydanie koptyjskiej Biblii w dialekcie saidzkim, George W. Horner w 1911 roku uznał, że przechowywane w Paryżu fragmenty określane jako 129.7 i 129.8 należą do tego samego rękopisu, co Borgianus, i oznaczył je przy pomocy tego samego siglum (jako β). Fragment 129.9 sklasyfikował jednak osobno (jako α)^[38]. Podobnie Adolphe Hebbelynck w 1912 roku uznał te fragmenty za jeden rękopis (jako Borgia LXV)^[39] i w taki sposób te fragmenty są katalogowane na liście koptyjskich rękopisów Nowego Testamentu^[25]. Jednak na liście greckich rękopisów paryskie fragmenty oznaczane są różnymi siglami (0113, 0125, 0139)^[40].

Karty z kolekcji Johna Pierponta Morgana zostały opisane przez Kennetha Willisa Clarka w 1937 roku, w opublikowanym przezeń katalogu greckich rękopisów przechowywanych w USA i zidentyfikowane jako część Kodeksu Borgianus^[34]. W 1963 roku Kurt Aland owe dwie karty wciągnął pod siglum 029 i odtąd pod tym siglum kryją się 23 karty kodeksu^[40].

Borgianus jest cytowany we współczesnych krytycznych wydaniach greckiego Nowego Testamentu Nestle-Alanda (NA26^[41], NA27^[42]), (UBS4)^[43].

• Lista kodeksów majuskułowych Nowego Testamentu
• Kodeks 070

Zdigitalizowane partie rękopisu

• Borgia Coptic 109. Vatican Library.
• Copte 129 (7). BhF.

Wydania tekstu

• P.J. Balestri: Sacrorum Bibliorum Fragmenta Copto-Sahidica. T. III. Romae: Sacra Congregatio de Propaganda Fide, 1904, s. 202–218, 234–260. [029]
• Antonio Agostino di Giorgio: Fragmentum evangelii S. Johannis Graecum Copto-Sahidicum. Rome: 1789, s. 21–36.
• Wieland Willker: Uncial T/029 New York fragments. [w:] Textual Commentary [on-line].

Krytyczne wydania tekstu NT

• J.J. Griesbach: Novum Testamentum Graece. T. I. Londini: 1809, s. C.
• E. Nestle, E. Nastle, K. Aland: Novum Testamentum Graece. Wyd. 25. London: United Bibel Societies, 1969. [w skrócie NA25]
• E. Nestle, E. Nastle, K. Aland: Novum Testamentum Graece. Wyd. 26. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 1991. ISBN 3-438-05100-1. [w skrócie NA26]
• Eberhard Nestle, Erwin Nestle: Novum Testamentum Graece. communiter ediderunt: B. et K. Aland, J. Karavidopoulos, C.M. Martini, B.M. Metzger. Wyd. 27. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 2001. ISBN 978-3-438-05100-4. [NA27]
• B. Aland, K. Aland, J. Karavidopoulos, C.M. Martini, B.M. Metzger, A. Wikgren: The Greek New Testament. Wyd. 4. Stuttgart: United Bible Societies, 2001, s. 11*. ISBN 978-3-438-05110-3. [UBS4]
• S.P. Tregelles: An Introduction to the Critical Study and Knowledge of the Holy Scriptures. T. IV. London: 1856.

Komentarze tekstualne do NT

• Bruce M. Metzger: A Textual Commentary of the New Testament. Wyd. 2. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 2001. ISBN 3-438-06010-8. (ang.).
• Roger L. Omanson: A Textual Guide to the New Testament. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 2006. ISBN 3-438-06044-2. (ang.). Brak numerów stron w książce
• Wieland Willker: Uncial 029. [w:] A Textual Commentary on the Greek Gospels [on-line].

Listy rękopisów NT

• K. Aland: Kurzgefasste Liste der griechischen Handschriften des Neuen Testaments. Berlin: Walter de Gruyter, 1963. (niem.).
• Caspar René Gregory: Die griechischen Handschriften des Neuen Testament. Leipzig: J.C. Hinrichs’sche Buchhandlung, 1908, s. 34. (niem.).
• Franz-Jürgen Schmitz, Gerd Mink: Liste der Koptischen Handschriften des Neuen Testaments. I, Die sahidischen Handschriften der Evangelien. T. I. Cz. 1. Berlin & New York: 1991, s. 259.
• Jörgen Zoega: Catologus Codicum Copticorum manuscriptorum qui in Museo Borgiano Velitris adservantur. Rome: 1810, s. 184. [jako LXV]
• INTF: Kodeks 0029 (GA). [w:] Liste Handschriften [on-line]. Münster Institute. [dostęp 2021-07-03].

Opisy greckiej partii rękopisu

• Kurt Aland, Barbara Aland: Der Text des Neues Testaments: Einführung in die wissenschaftlichen Ausgaben sowie Theorie und Praxis der modernen Textkritik. Wyd. 2. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 1989. ISBN 3-438-06011-6. (niem.).
• A. Birch: Variae Lectiones ad Textum IV Evangeliorum. Haunie: 1801, s. LVII. (łac.).
• P. Franchi de’Cavalieri: Codices graeci Chisiani et Borgiani. Rome: 1927, s. 161–162. (łac.).
• Kenneth Willis Clark: A Descriptive Catalogue of Greek New Testament Manuscripts in America. Chicago: University Chicago Press, 1937, s. 161–162.
• C.R. Gregory: Textkritik des Neuen Testaments. T. 1. Leipzig: J.C. Hinrichs, 1900, s. 66, 69–72. (niem.). 69–70 (Uncial 0139), 66, 71-72 (Uncial 029).
• C.R. Gregory: Textkritik des Neuen Testamentes. T. I. Leipzig: 1909, s. 72–73. (niem.).
• Bruce M. Metzger, Bart D. Ehrman: The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration. Wyd. 4. Oxford University Press, 2005, s. 80. ISBN 978-0-19-516122-9. (ang.).
• J. Scott Porter: Principles of Textual Criticism. London: 1848, s. 289. (ang.).
• F.H.A. Scrivener: A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament. Edward Miller. Wyd. 4. T. 1. London: George Bell & Sons, 1894, s. 146–147.
• Robert Waltz: Codex Borgianus T (029). [w:] Encyclopedia of Textual Criticism [on-line]. 2007. (ang.).
• Wieland Willker: Uncial T/029 New York fragments. [w:] Textual Commentary [on-line]. 2009. [dostęp 2009-04-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-24)].

Opisy koptyjskiej partii rękopisu

• E. Amélineau: Notice des manuscrits coptes de la Bibliothèque nationale renfermant des textes bilingues du Nouveau Testament. Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque nationale et autres bibliothèques. Paris: 1895, s. 369–372, 406–407, seria: tome XXXIV, 2e partie NEMBM 34/2. (fr.). [0113, 0125, 0139]
• Caspar René Gregory: Textkritik des Neuen Testaments. T. 2. Leipzig: J.C. Hinrichs, 1902, s. 549. (niem.). [jako 48]
• Adolphe Hebbelynck. Les Manuscripts coptes-sahidiques du Monastère Blanc. „Le Muséon”. XXXI. XIII, s. 342–346, 1912.  [jako Borgia LXV]
• George W. Horner: The Coptic version of the New Testament in the southern dialect. T. III. Oxford: Clarendon Press, 1911, s. 347. [jako α & β ]
• Franz-Jürgen Schmitz, Gerd Mink: Liste der Koptischen Handschriften des Neuen Testaments. I, Die sahidischen Handschriften der Evangelien. T. I. Cz. 1. Berlin & New York: Walter de Gruyter, 1991, s. 259–275. ISBN 3-11-010256-0.

Inne opracowania

• Henry Alford: The Greek Testament. T. I. London: 1863.
• Paul Canart. Note sur le manuscrit T ou 029 du Nouveau Testament. „Biblica”. Vol. 84, s. 274–275, 2003. (fr.). 
• S.P. Tregelles: Additions to the Fourth Volume of the Introduction to the Critical Study and Knowledge of the Holy Scriptures. London: 1860, s. 763–764.
• Codex Borgianus. [w:] LDAB [on-line]. Trismegistos. [dostęp 2014-02-05].